Την άνοιξη του 2018, με πρωτοβουλία του Προέδρου του Ομίλου ΟΤΕ κ. Μιχάλη Τσαμάζ, αποφασίστηκε η ανάδειξη του Αρχείου Κτιριακών Μελετών του Οργανισμού, μέσω της έκδοσης ενός αφιερωματικού λευκώματος για τα 70 χρόνια λειτουργίας του (εδώ). Η ανάθεση της έρευνας στην ομάδα μας αποτέλεσε όχι μόνο εξαιρετική τιμή, αλλά και μια μεγάλη πρόκληση. Η προβολή του αρχειακού υλικού όφειλε, μέσω της ενδεδειγμένης μεθοδολογίας και της στοχευμένης επιλογής να ανασύρει από την αφάνεια μία άγνωστη πτυχή της αναπτυξιακής προσπάθειας της χώρας, στην οποία ο ΟΤΕ είχε (και εξακολουθεί να έχει) καθοριστική συμβολή.

Η μελέτη του Αρχείου Κτιριακών Μελετών του ΟΤΕ, είχε ως στόχο την καταγραφή των αξιολογότερων κτιρίων του Οργανισμού, και την ταυτόχρονη ανάδειξη της υψηλής επιστημονικής στάθμης των σχετικών μελετών που εκπονήθηκαν. Στα επιλεγμένα σχέδια μπορεί κανείς –είτε πρόκειται για τον απλό αναγνώστη, είτε για τον ειδικό ερευνητή – μελετητή– να παρατηρήσει τον επαγγελματισμό και την αυταπάρνηση που επέδειξε το ανθρώπινο δυναμικό της Διεύθυνσης Δομικών Έργων, σε μία εποχή με πενιχρά μέσα σχεδίασης και υπολογισμών.

Το Αρχείο Κτιριακών Μελετών ΟΤΕ περιλαμβάνει έναν εντυπωσιακό, σε μέγεθος και ποιότητα, όγκο σχεδίων των σχετικών μελετών που εκπονήθηκαν για τα κτίρια των εγκαταστάσεών του. Το αρχειακό αυτό υλικό δεν παρέχει μόνο σημαντικά στοιχεία τεκμηρίωσης για τις συγκεκριμένες μελέτες, αλλά κυρίως σκιαγραφεί την ιστορική εξέλιξη της πορείας της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Η συνθετική προσέγγιση του σχεδιασμού, οι αισθητικές και μορφολογικές επιλογές, τα υλικά και ο τρόπος δομής, αλλά ακόμα και οι επινοήσεις των στατικών επιλύσεων αποτυπώνονται στις μελέτες αυτές, οι οποίες καλύπτουν μια χρονική περίοδο, που ξεκινά από τα χρόνια του Μεσοπολέμου τη δεκαετία του 1930, και καταλήγει στον κλασικιστικό μεταμοντερνισμό στο τέλος του 20ου αιώνα.

Αναγνώριση του περιεχομένου

Κατά την πρώτη προσέγγιση του αρχείου έγινε η γενική αναγνώριση του περιεχομένου του, το οποίο κατανέμεται σε τρεις χώρους στο υπόγειο του Διοικητικού Μεγάρου. Ο πρώτος περιέχει αρχειακό υλικό, που αφορά αποκλειστικά το Διοικητικό Μέγαρο του ΟΤΕ, όπως τα σχέδια των αρχιτεκτονικών και ειδικών μελετών που εκπονήθηκαν σε όλες τις φάσεις της μελέτης, τους στατικούς υπολογισμούς, καθώς και την ανταλλαγή της αλληλογραφίας μεταξύ των μελετητών και κατασκευαστών με τη Διεύθυνση Δομικών Έργων. Ο δεύτερος περιλαμβάνει τον κυρίως όγκο των μελετών των κτιριακών έργων, καθώς και φοριαμούς με ειδικές κατασκευές και άκυρα σχέδια. Τέλος, στον τρίτο χώρο περιέχονται σχέδια τυποποιημένων μελετών, τοπογραφικά σχέδια και χάρτες.

Ο ακριβής συνολικός αριθμός των σχεδίων είναι δύσκολο να καταγραφεί. Εκτιμάται ότι στους 150 φοριαμούς του αρχείου περιλαμβάνονται περίπου 90.000 σχέδια. Η δυσκολία της καταγραφής αυτής οφείλεται στο γεγονός ότι πολλά από αυτά αφορούν, είτε τυλιγμένα σε ρολά σχέδια εκτός των φοριαμών (κυρίως σχέδια στατικών μελετών), είτε σχέδια αυτοκινήτων και μηχανημάτων του Οργανισμού, τα οποία δεν εντάχθηκαν στο αντικείμενο της έρευνας.

Διερεύνηση και κριτήρια αξιολόγησης

Η έρευνα του περιεχομένου του αρχείου μελετών εστιάστηκε αποκλειστικά στις πρωτογενείς μελέτες που εκπονήθηκαν για την ανέγερση νέων κατασκευών. Στο αρχείο απαντώνται και σχέδια με μεταγενέστερη χρονολογία, τα οποία αφορούν μελέτες επεμβάσεων σε υφιστάμενα κτίρια του οργανισμού, όπως μελέτες εσωτερικών διαρρυθμίσεων, αλλαγών όψεων, εκσυγχρονισμού των Η/Μ εγκαταστάσεων κτλ., οι οποίες δεν χρησιμοποιήθηκαν ως υλικό τεκμηρίωσης. Τα προγενέστερα της ιδρύσεως του ΟΤΕ (1949) κτίρια που εμπεριέχονται στο αρχείο, αφορούν κτίρια της εταιρείας Α.Ε.Τ.Ε., τα οποία είτε κατεδαφίστηκαν, είτε επεκτάθηκαν, ώστε να καλύψουν τις καινούργιες, για την εκάστοτε εποχή, ανάγκες.

Σημαντικό εργαλείο των πρώτων σταδίων της διερεύνησης του περιεχομένου αποτέλεσε ο πίνακας ακινήτων που δόθηκε στην ερευνητική ομάδα, στον οποίο, εκτός των γενικών στοιχείων (όπως η τοποθεσία, η διεύθυνση, και οι συνολικές επιφάνειες κτιρίων και οικοπέδων) αναγραφόταν και ο χαρακτηριστικός κωδικός της κάθε μελέτης. Η διερεύνηση του αρχειακού υλικού έγινε μέσω μιας συγκριτικής προσέγγισης, η οποία στηρίχτηκε στην καταγραφή πρόσθετων χαρακτηριστικών στοιχείων των μελετών, που συμπλήρωσαν τα γενικά στοιχεία του αρχικού πίνακα ακινήτων και ήταν: α. η χρονολογία της αρχικής μελέτης, β. τα στοιχεία των μελετητών, γ. ο τύπος του κτιρίου, δ. η κατασκευαστική δομή, και ε. γενικές παρατηρήσεις, οι οποίες αποτέλεσαν κριτήρια συνολικής θεώρησης της κάθε μελέτης, ως προς τη χρήση της αρχιτεκτονικής γλώσσας και συνθετικής προσέγγισης, τη μορφολογική ιδιαιτερότητα βάσει της ένταξης στον σχεδιασμό ιδιαίτερων αρχιτεκτονικών – μορφολογικών στοιχείων (σε ό,τι αφορά κυρίως παραδοσιακά και ιστορικά κτίρια), την ευρηματικότητα των στατικών επιλύσεων, και τέλος τον βαθμό ανάλυσης της κάθε μελέτης και την ποιότητα σχεδίασης.

Πρόταση ανάδειξης του περιεχομένου

Ο τρόπος προβολής του πλούτου του αρχειακού υλικού υπήρξε καθοριστικός, ως προς την επιλογή των σχεδίων που παρουσιάζονται. Η αρχική σκέψη να αναδειχθεί ένας περιορισμένος αριθμός μελετών, που θα αφορούσαν αποκλειστικά τα αξιολογότερα κτίρια βάσει της σπουδαιότητάς τους ή της αρχιτεκτονικής – μορφολογικής ιδιαιτερότητάς τους, κρίθηκε ως αδόκιμη. Ο περιορισμός αυτός θα στερούσε τη δυνατότητα να αναδειχθεί ένα ιδιαίτερα αξιόλογο υλικό από μελέτες κτιρίων μειωμένου αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος ή ήσσονος σημασίας, όπως για παράδειγμα ένα τηλεπικοινωνιακό κέντρο σε μία απομακρυσμένη περιοχή, ένας τυποποιημένος σταθμός ασύρματης τηλεπικοινωνίας, ή μία δεξαμενή καλωδίων. Για το λόγο αυτό προτάθηκε η παρακάτω κατηγοριοποίηση, βάσει της οποίας μπορεί να αναδειχθεί ο μέγιστος ενδεικτικός αριθμός μελετών, και ταυτόχρονα να προβληθεί η επιστημονική επάρκεια και σχεδιαστική ποιότητα:

α. Τοπόσημα – εμβληματικά κτίρια. Πρόκειται για τα κτίρια προβολής του ΟΤΕ, τα οποία όχι μόνο λειτουργούν ως σημείο αναφοράς μέσα στον αστικό ιστό, αλλά ταυτόχρονα είναι άμεσα συνυφασμένα στην συνείδηση των πολιτών με την ιστορία και τον χαρακτήρα του Οργανισμού.
β. Ιστορικά κτίρια. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει κυρίως κτίρια ιδιοκτησίας των εταιρειών ΤΤΤ και ΑΕΤΕ, που ανήκουν στην εποχή του Μεσοπολέμου, και περιήλθαν στον ΟΤΕ μετά την ίδρυση του Οργανισμού το 1949. Στην συγκεκριμένη ενότητα εντάσσονται και κτίρια με ιστορικές αναφορές, που ανεγέρθησαν κατά την περίοδο 1950-1960, ενσωματώνοντας στο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο των όψεων επιλεκτικά στυλιζαρισμένα Νεοκλασικιστικά στοιχεία, παραπέμποντας σε μια προγενέστερη αρχιτεκτονική έκφραση του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα.
γ. Ένταξη σε ιστορικούς και παραδοσιακούς οικισμούς. Στην ενότητα αυτή αναδεικνύεται ο σεβασμός, με τον οποίο αντιμετωπίστηκε το ζήτημα της ένταξης των κτιρίων του Οργανισμού στο ευαίσθητο περιβάλλον των διατηρητέων οικισμών και των οικισμών σε ορεινές και νησιωτικές περιοχές. Η προσέγγιση αυτή δεν αφορά μόνο την κλίμακα των κτιρίων, αλλά και τον τρόπο με τον οποίον ενσωματώθηκαν στον σχεδιασμό τα χαρακτηριστικά μορφολογικά στοιχεία του κάθε τόπου.
δ. Μοντερνισμός. Η συγκεκριμένη κατηγορία περιλαμβάνει τα κτίρια, που εμφορούνται από τις αρχές του μεταπολεμικού διεθνούς μοντερνισμού, ο οποίος επηρέασε καθοριστικά τον σχεδιασμό των περισσότερων κτιρίων, που εντάσσονται στο αστικό περιβάλλον.
ε. Μεταμοντερνισμός. Πρόκειται για κτίρια, των οποίων ο σχεδιασμός επηρεάζεται από το ρεύμα του Μεταμοντερνισμού κατά την δεκαετία του 1980. Ανήκουν στην τελευταία περίοδο εκπόνησης μελετών στη Διεύθυνση Δομικών Έργων.
ζ. Κτίρια τηλεπικοινωνιακής λειτουργίας. Η ενότητα αυτή αφορά ειδικά κτίρια τηλεπικοινωνιακής λειτουργίας, όπως οι Πύργοι Εκπομπής, οι Δορυφορικοί Σταθμοί και οι σταθμοί Ασύρματης Τηλεπικοινωνίας.
η. Τυποποιημένες μελέτες. Πρόκειται για μία ειδική κατηγορία μελετών, οι οποίες εκπονήθηκαν προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι άμεσες ανάγκες της γρήγορης και ευέλικτης ανέγερσης τηλεπικοινωνιακών κέντρων ανά την επικράτεια, βάσει των τοπικών πληθυσμιακών δεδομένων.
θ. Ειδικές Κατασκευές – Επίπλωση. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει σχέδια εφήμερων κατασκευών, τυπικών οικοδομικών λεπτομερειών, καθώς και σχέδια της σταθερής και κινητής επίπλωσης των εσωτερικών χώρων των κτιρίων.

Η προτεινόμενη κατηγοριοποίηση επιχειρεί να συνδυάσει την ιστορική εξέλιξη του Οικοδομικού Προγράμματος του ΟΤΕ, με την ανάδειξη ειδικών κατηγοριών, στις οποίες κρίθηκε ότι έπρεπε να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση. Με τον τρόπο αυτό γίνεται εφικτή η αναγνώριση των επιρροών που δέχτηκε ο σχεδιασμός των κτιρίων του Οργανισμού από τη δεκαετία του 1930 μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα, και ταυτόχρονα αναδεικνύονται τα σημαντικά κτίρια προβολής, τα κτίρια ειδικής λειτουργίας και τυπολογίας, και οι μελέτες των ειδικών κατασκευών, μέσω της στοχευμένης επισήμανσής τους.